23 września 2018 (niedziela)
Sesja I:
Temat: Otwartość - konteksty filozoficzne i kulturowe
Przewodniczy: Prof. dr hab. Andrzej Radzimiński
1. Prof. dr hab. Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz – Otwartość Wszechświata
Problemy do dyskusji:
Czy wszechświat jest przestrzennie otwarty?
Czy wszechświat jest otwarty na rzeczywistość niefizyczną?
2. Dr hab. Daniel Sobota – Filozofia otwartości
Streszczenie:
W swojej głośnej książce pt. Umysł zamknięty Allan Bloom zauważył, że w drugiej połowie XX w. kategoria otwartości została ochrzczona mianem „największej cnoty naszych czasów”, cudownym lekarstwem, które winno wyeliminować zło tego świata. Zanim jednak otwarte myślenie opanowało niemal wszystkie dziedziny życia i wiedzy, stając się nie tylko jedną z najważniejszych kategorii w naukach humanistycznych, społecznych i ekonomicznych, ale także popularnym sloganem powtarzanym w publicystycznych debatach, już na początku ostatniego stulecia cieszyło się ono dużym powodzeniem w obrębie teologii, metafizyki i powstającej wówczas antropologii filozoficznej. Co ciekawe, pojęcie otwartości, kojarzone dziś przede wszystkim z myślą liberalną i lewicową, głoszone było wówczas w filozofii w pierwszej kolejności przez przedstawicieli konserwatyzmu i myśli religijnej. Po wojnie, niejako w odpowiedzi na zbrodnie totalitaryzmu i w imię przyszłej kultury wolnej od dyskryminacji, kultura Zachodu stała się symbolem otwartości. Przykładowo: w wymiarze polityki mówi się o społeczeństwie otwartym, polityce otwartości, transparentności życia publicznego. Ponieważ otwartość jest kategorią „przestrzenną”, dyskusja na jej temat obecna jest także we współczesnej architekturze, która tworzy miejsca dla życia społecznego. W ekonomii panuje wzorzec otwartej gospodarki i otwartego rynku. Mówi się o różnych rodzajach otwartości-wolności: wolności handlu, przepływu ludzi, usług i kapitału. Odpowiednio do tego wśród promowanych wzorców osobowych psychologiczna kategoria otwartości zajmuje naczelne miejsce (S.M. Jourard). Otwartych obywateli wychowuje się wedle zasad otwartej edukacji. Otwartość kojarzona jest z wolnością, mobilnością, elastycznością, innowacyjnością i nowymi możliwościami. W obrębie estetyki od lat sześćdziesiątych XX wieku panuje idea otwartego dzieła sztuki (U. Eco). Wraz z nastaniem internetu otwartość zyskała wsparcie technologiczne. Internet stał się wręcz synonimem i wzorcem otwartości (open access, open sources, open software itp.). Pomimo wielu korzyści, jakie płyną z upowszechnienia się tej kategorii, otwartość okazała się kategorią mającą swoje granice i problemy. Doprowadziło to do nasilenia i koncentracji krytycznych głosów pod adresem otwartości.Pomijając marketingowo-publicystyczne uproszczenia poruszanej tu problematyki, należy zauważyć, że mimo swojej problematyczności wciąż jest ona obecna niemal we wszystkich dyskusjach wokół najważniejszych problemów tego świata: wojny z terroryzmem, kryzysu idei kapitalizmu, problemu masowej imigracji, czy cyberprzestępczości. W kontekście wzmiankowanych zjawisk i dyskusji szeroko zakrojone badania kategorii otwartości mogą stanowić istotny przyczynek do nowego spojrzenia na podstawowe problemy globalnego świata. Ale najpierw – zanim wypłynie się na szerokie wody wiedzy o kulturze – potrzeba filozoficznej refleksji nad tym, czym jest w ogóle otwartość.
Dyskusja
3. Prof. dr hab. Tomasz Polak – Otwartość religii
Streszczenie:
W punkcie wyjścia postawię kontr-tezę wobec tytułu mojego wystąpienia. Otóż religia powstaje w wyniku zamknięcia pewnego egzystencjalnego doświadczenia, przeżywanego zazwyczaj najpierw indywidualnie (założyciel, prorok itd.), a następnie społecznie. Zamknięcie to jest konieczne dla wytworzenia własnej i osobnej tożsamości konkretnej religii. Nie oznacza to, że religie nie mogą się otwierać i że w pewnych okolicznościach tego nie czynią. Jednakże owo pierworodne zamknięcie trwa i staje się wciąż na nowo źródłem napięcia, kiedy pojawiają się sytuacje, ruchy, osoby, zapowiadające lub zapoczątkowujące otwarcie. Taka sytuacja tworzy ramę, o której trzeba pamiętać, mówiąc o ewentualnej „otwartości religii”.
Otwarcie religii może się dokonywać na cztery sposoby:
1’ jako synkretyzm – lub (w szczególnym przypadku wczesnego chrześcijaństwa) „synkretyzm przewyższeń”;
2’ jako uniwersalizacja wskutek przekroczenia istotnej i głębokiej granicy międzykulturowej (tak judaizm stał się religią uniwersalną w postaci chrześcijaństwa);
3’ jako akomodacja lub adaptacja kulturowa;
4’ jako rezygnacja z presji własnej tożsamości religijnej na rzecz nowego projektu religijno kulturowego – zazwyczaj w postaci sekularyzacji dotychczas zamkniętego systemu religijnego.
Omówię powyższe cztery przypadki i spróbuję wyciągnąć najistotniejsze wnioski. Zwłaszcza te, które dotyczą perspektyw otwarcia religii najbardziej politycznie wpływowych – czyli chrześcijaństwa i islamu.
4. Ks. Prof. dr hab. Jan Sochoń – Poezja jako droga do otwartości
Streszczenie:
Nieoprawiony tomik, czyli poezja jako droga do otwartości. Tytuł mojego krótkiego przedłożenia może wywoływać zdziwienie. W jakiż to bowiem sposób poezja, szerzej sztuka, mogłaby prowadzić ku egzystencjalnie pojętej otwartości. Żeby rzecz całą nieco rozjaśnić zakładam, że poezja bywa tożsama z egzystencją, a więc z tym, jak sobie człowiek radzi z doświadczeniem samego życia. Dlatego – badając w jakich poziomach strukturalnych wiersza przejawia się jego otwartość – będę mógł postawić tezę o nierozerwalnej więzi tworzącej się pomiędzy sferą literatury i ludzkiej codzienności. Zastanowię się więc nad samą istotą poezji, roli języka w jej konstytuowaniu się, próbując dać odpowiedź na pytanie o rację językowej wykładni świata, proponowanej przez Hansa – Georga Gadamera; nawiążę do sławnej i wpływowej w latach 60. ubiegłego wieku koncepcji dzieła otwartego zaproponowanej przez Umberto Eco, wypunktowując jego niektóre, ważne dla mnie twierdzenia. Uczynię to przede wszystkim po to, by uzasadnić węzłowe przekonanie, którego bronię, że poezję warto uznać za drogę-metodę prowadzącą do akceptacji otwartości pojętej jako atrybutywna cecha ludzkiej obecności w świecie. Szczególnie intrygujące pytanie, które kieruję, tak do samego siebie, jak i do uczestników spotkania w Ciechocinku, brzmi następująco: czy są i jeżeli są, to jak je uchwycić, granice ludzkiej, szerzej: ontycznej otwartości. I jaka jest (bywa?) relacja między otwartością a postawami natury etycznej? Czy wolność sztuki kłóci się z pryncypiami etycznymi, formułowanymi w poszczególnych kręgach kulturowych?
Dyskusja
5. Prof. dr hab. Grzegorz Godlewski – Otwartość kultur
Problemy do dyskusji:
Czy otwartość to autoteliczna wartość kultury?
Czy są granice otwartości kultur?
6. Prof. dr hab. Władysława Szulakiewicz – Otwartość w pedagogice
Streszczenie:
Kategoria otwartości ma swoje ugruntowane miejsce w różnych subdyscyplinach pedagogicznych. Szczególne znaczenie można jej przypisać w teorii wychowania i pedeutologii. W dotychczasowym piśmiennictwie jej wartość podnoszona jest zarówno w teorii, jak i praktyce edukacyjnej. W tej ostatniej znaczenie otwartości odnosi się do różnych aspektów pracy szkoły. W moim referacie chcę mówić o otwartości w pedeutologii, ujmując zagadnienie w perspektywie historycznej. Przy czym intencją moich rozważań jest spojrzenie na interesujące nas zagadnienie z perspektywy pedagogii spotkania. Spotkania, określanego przez Andrzeja Nowickiego jako „spotkania znaczące”. Opierając się na literaturze pamiętnikarskiej chcę mówić o nauczycielach akademickich, którzy, kierując się ideą otwartości w relacjach z uczniami, wpływali na ich postawy, poglądy i kształtowali ich przyszły los.
Dyskusja
24 września 2018 (poniedziałek)
Sesja II:
Temat: Otwartość - konteksty historyczne, polityczne
i światopoglądowe
Przewodniczy: Prof. dr hab. Grzegorz Godlewski
1. Prof. dr hab. Andrzej Radzimiński – Otwartość historii
Streszczenie:
Punktem wyjścia referatu będzie próba zdefiniowania pojęcia historii otwartej oraz pokazania, jakie czynniki powodują jej otwartość, zmienność, a także jej „zamykanie”. Omówione zostaną czynniki pozytywne, przyczyniające się do „otwierania” historii, do których zaliczyć można np. podejmowanie zagadnień dotychczas nie badanych, odkrywanie nowych źródeł, stosowanie w badaniach takiej lub innej metodologii i wynikające również z tego różne sposoby interpretacji przeszłości. Do takich czynników można również zaliczyć, coraz bardziej modną w ostatnich czasach, historię alternatywną i kontrfaktyczną. Historia otwarta może się ponadto odnosić do świadomości i przeżyć ludzkich. W referacie zostanie ponadto zwrócona uwaga na czynniki negatywne, które miały i mają wpływ na zmianę postrzegania przeszłości i wynikają między innymi z polityki historycznej, manipulowania i fałszowania przeszłości, ale także z potępiania pamięci („damnatiomemoriae”) o ludziach i wydarzeniach. Omawiając kwestie związane z historią otwartą podejmę również próbę sformułowania pojęcia historii zamkniętej. Historia „zamyka” się, lub lepiej powiedzieć, że jest „zamykana”, kiedy konkretne obszary przeszłości nie są badane (co jednak zawsze może ulec zmianie), względnie na określone aspekty tej przeszłości wkracza właśnie polityka historyczna. Historia staje się „zamknięta” również wówczas, gdy świadomość społeczna, zbudowana z reguły na szkolnych schematach, w żaden sposób nie może się otworzyć i nie poddaje się zmianie oraz reinterpretacji.
2. Prof. dr hab. Roman Bäcker – Otwartość i hermetyczność polityki
rosyjskiej
Tezy i problemy do dyskusji:
- cechy istotne typów idealnych społeczeństw otwartych i zamkniętych,
- wielo- i mono-podmiotowość,
- meta-procedury a zasada personalna,
- Rechtsstaat a państwo prerogatywie,
- prawo własności a patrymonializm,
- kompatybilne,
- demokratyczne i nie - demokratyczne reżimy
- casus Rosji:
- cele- stabilność panowania biurokracji i struktur siłowych
- utrzymanie imperium
- marginalizowanie opozycji
- personalny zwornik systemu
Dyskusja
3. Prof. PAN dr hab. Andrzej Gniazdowski – Światopoglądowy wymiar
otwartości
Streszczenie:
Przedmiotem wystąpienia stanie się próba określenia sensu pojęcia otwartości z perspektywy fenomenologicznej. Postawione zostanie w nim pytanie o to, co to jest otwartość światopoglądowa, oraz o jej relację do innych typów otwartości, w szczególności otwartości politycznej. Główny, teoretyczny punkt odniesienia przedstawionych analiz stanowić będzie sposób podejścia do problemu otwartości w ramach rozwijanej przez Klausa Helda „fenomenologii świata politycznego”. Analizę pojęcia otwartości w kontekście światopoglądowo-politycznym umożliwi z tej perspektywy nawiązanie do ontologiczno-antropologicznych badań Edmunda Husserla, Martina Heideggera i Hannah Arendt nad fenomenem świata oraz człowieka jako „istoty otwartej na świat”. W wystąpieniu przedstawione zostaną argumenty, dlaczego kategorialny ekwiwalent pojęcia otwartości w kontekście światopoglądowo-politycznym stanowi pojęcie sfery publicznej. Jako droga odpowiedzi na pytanie, co to jest otwartość światopoglądowa względnie polityczna, wskazana zostanie refleksja nad etyką sfery publicznej oraz jej podstawami antropologicznymi. Przyczynkiem do badań nad normatywnym wymiarem pojęcia otwartości w sferze publicznej, w którego analizach kluczową rolę odgrywają między innymi kategorie świadomości politycznej oraz kultury politycznej, staną się w wystąpieniu uwagi na temat tłumaczenia na język polski greckiego terminu aidos. Zgodnie z przedstawioną argumentacją, tłumaczenie tego kluczowego dla greckiej i, ogólniej, demokratycznej kultury politycznej terminu jako „wstydu” jest o tyle nieadekwatne, o ile nie odnosi się on do pewnego afektu, ile raczej pewnej postawy. Jako alternatywna propozycja jego tłumaczenia przedstawione zostanie pochodzące ze staropolskiego słownika politycznego pojęcie „czelności”. Umożliwi to uzasadnienie na koniec głównej tezy wystąpienia, zgodnie z którą to właśnie czelność jest podstawą otwartości światopoglądowo-politycznej i stanowi, jako taka, podstawową „cnotę” polityczną.
4. Prof. dr hab. Jan Draus – Otwartość archiwów
Streszczenie:
Dyskusja
5. Dr Łukasz Dominiak – Otwartość światopoglądowa libertarianizmu
Streszczenie:
Jako wąska teoria sprawiedliwości (Block), libertarianizm nie presuponuje żadnej teorii dobra w proponowanej dystrybucji praw własności do zasobów rzadkich. Alokacja tytułów własności dokonywana na podstawie libertariańskich zasad sprawiedliwości nie jest motywowana chęcią realizacji żadnego partykularnego wzorca dystrybucji czy stanu końcowego, lecz odbywa się na neutralnej, czysto historycznej podstawie (Nozick). W referacie argumentuje się, iż skupiona na formie woli, a nie na jej treści (Kant), libertariańska teoria sprawiedliwości dystrybutywnej jest przekonująca jako odpowiedź na pluralizm rozległych doktryn moralnych współczesnego świata i gwarantuje daleko posuniętą otwartość światopoglądową. W szczególności, libertarianizm pozwala na unikanie konfliktów o dobra rzadkie bez wysuwania (nieuzasadnionych) pretensji do rozwiązania leżących u ich podłoża sporów moralnych (Steiner).
6. Dr Marcin Lisiecki – Otwartość polityki i kultury Japonii
Streszczenie:
Podsumowania i zakończenie konferencji
X